Η αβάσταχτη ελαφρότητα της βαρβαρότητας (Με επισήμανση)

Μια συνέχεια στην προηγούμενη ανάρτηση. Αφορμή ήταν κάτι που θυμήθηκα ότι έχω διαβάσει κάπου ή να έχω ακούσει σε κάποιο ντοκιμαντέρ. Στο τέλος του Β΄ Π.Π. οι σοβιετικοί στρατιώτες, πολλοί από τα βάθη της Σιβηρίας, πλημμύριζαν τη Γερμανία και υπέτασσαν ένα αποσβολωμένο πληθυσμό που έβλεπε τις αντιλήψεις του περί φυλετικής ανωτερότητας να τσαλαπατώνται από αυτά τα στρατεύματα, ενώ οι ίδιοι ταπεινώνονταν και υποβάλλονταν σε πλήθος δεινών. Παρατηρήθηκε τότε σε αρκετή έκταση το εξής φαινόμενο, η ίδια ομάδα στρατιωτών που έμπαινε σε ένα γερμανικό σπίτι και έβρισκε μια γυναίκα ήταν εξίσου πιθανό να τη βιάσει όσο και να την προστατεύσει και της δώσει τροφή και άλλα αναγκαία. Οι ίδιοι άνθρωποι έμπαιναν σε ένα σπίτι, βίαζαν και σκότωναν και στο επόμενο σπίτι δάκρυζαν και προσέφεραν βοήθεια και συμπόνια. Στο ένα σπίτι οι ίδιοι άνθρωποι ήταν «τέρατα» και στο άλλο σπίτι ήταν «άγιοι». (Δεν μπόρεσα να διασταυρώσω την πληροφορία ή να θυμηθώ την πηγή της, οι περισσότερες πηγές συμφωνούν ότι οι βιασμοί και άλλες ακρότητες σε βάρος του γερμανικού πληθυσμού ήταν διαδεδομένες και δεν υπονοώ ότι οι σοβιετικοί στρατιώτες στο σύνολό τους ήταν εξίσου πιθανό να φερθούν καλά ή άσχημα, αλλά ότι με βάσει αυτή την πηγή - που δυστυχώς δεν μπορώ να θυμηθώ ή να διασταυρώσω - αυτό συνέβη σε κάποιες περιπτώσεις. Η πραγματικότητα των στρατιωτών που βιάζουν αποτελώντας μέρος ενός στρατού κατοχής και μετά επιστρέφουν στα σπίτια τους για να ξαναγίνουν καλοί πολίτες υπηρετεί εξίσου τον σκοπό του παραδείγματος.)

Φυσικά, στην πραγματικότητα δεν ήταν τίποτε από τα δύο. Εικάζω ότι επρόκειτο για ανθρώπους που με σχεδόν μηδενική εκπαίδευση και χαμηλό επίπεδο συνείδησης και αυτοελέγχου, είχαν συμπεριφορά που καθοριζόταν από τα χαμηλότερα δύο επίπεδα που συνιστούν την ανθρώπινη προσωπικότητα, τα ένστικτα και τα συναισθήματα. Στο ένα σπίτι ο στρατιώτης έβλεπε κάτι που ενεργοποιούσε την επιθυμία για εκδίκηση, εκτόνωση, αρπαγή, ικανοποίηση των ενστίκτων και στο άλλο σπίτι έβλεπε κάτι που εκκινούσε μια περισσότερο θετική συναισθηματική αντίδραση, που τον έκανε να θυμηθεί ενδεχομένως τη δική του μητέρα, αδελφή και τη φτώχεια και αδυναμία την δικής του οικογένειας. Οι άνθρωποι αυτοί δεν είχαν ηθικό κριτήριο, για τον ένα άνθρωπο ήταν σφαγείς, για τον άλλο άνθρωπο ήταν σωτήρες, με μεγάλη ευκολία και ελαφρότητα. Ορίστε, αφήνω σε εσάς να τους βαφτίσετε «καλούς» ή «κακούς». Όταν οι «απλοί άνθρωποι» συμπεριφέρονται με θετικό τρόπο, ακούμε συνήθως να μιλούν μερικοί για «το μεγαλείο του απλού ανθρώπου», παραβλέποντας πολύ βολικά τη σκοτεινή πλευρά της σελήνης, αφού έτσι αυτο-κολακευόμαστε και ως είδος, αλλά και ταΐζουμε την αισιοδοξία μας ωραιοποιώντας την πραγματικότητα.

Η προσωπικότητα των περισσοτέρων μας είναι ένας συνδυασμός ενστίκτου, συναισθήματος, σε ορισμένες περιπτώσεις και ηθικής και δεν ξέρω πόσοι έχουν και κάποια πνευματικότητα. Κάθε κατάσταση (ή περιβάλλον) κινητοποιεί μέσα μας μια συγκεκριμένη αντίδραση, βρίσκει τον κατοπτρισμό της εντός μας, ανάλογα με τα βιώματα, την εκπαίδευση και τις έμφυτες τάσεις μας. Για αυτή την αντίδραση, καθοριστικής σημασίας είναι η επίδραση της εξουσίας και ο ρόλος που υποδυόμαστε στην κοινωνία. Οι παράγοντες αυτοί μπορούν, ιδίως σε άτομα με αναιμική κριτική ικανότητα να στρεβλώσουν την κλίμακα των αξιών, αντικαθιστώντας τις ηθικές επιταγές με ψευδεπίγραφα ιδεολογήματα και δεισιδαιμονίες (βλ. φανατισμός, μισαλλοδοξία, εσφαλμένως νοούμενη αίσθηση του καθήκοντος, κ.λπ. κ.λπ.). Με αυτό τον τρόπο εκκινούνται από την εξουσία οι επιθυμητές συναισθηματικές αντιδράσεις και παραμερίζεται το ηθικό κριτήριο ή αυτό στρεβλώνεται. Τα παράσημα, οι κορδέλες, οι τελετές, τα αυστηρά ή εμπνευσμένα λόγια του αρχηγού της φυλής ή του στρατηγού ή του ιερέα μπορούν πείσουν έναν άνθρωπο να κάνει μια ανήθικη πράξη θεωρώντας τη, προσωρινά έστω, ηθική.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, νομίζω ότι έχουμε μια εξήγηση για το πώς κάποιος μπορεί να είναι βασανιστής κατά τις εργάσιμες ώρες και καλός οικογενειάρχης ή να συμμετέχει σε αγαθοεργίες εκτός ωραρίου. Ένας τέτοιος άνθρωπος δεν αποκλείεται επίσης να είναι καλός φίλος και αλτρουιστής σε ένα διαφορετικό πλαίσιο από αυτό στο οποίο εκδηλώνει τη βάναυση συμπεριφορά του*. Ωστόσο, το ίδιο μπορεί να συμβαίνει με κάποιο βιαστή. Υπάρχουν βιαστές που έχουν οικογένειες και ζουν μια φυσιολογική ζωή εκτός από τις στιγμές που επιλέγουν να ασκήσουν αυτή τη δραστηριότητα. Άλλος κλείνεται σε ένα δωμάτιο και αυνανίζεται, άλλος βγαίνει από το σπίτι του και βιάζει ή είναι παιδεραστής, ικανοποιώντας τις διαστροφές του. Φυσικά, ένας τέτοιος άνθρωπος δεν είναι ηθικός, όσο «καλός» και αν φαίνεται σε άλλες στιγμές της ζωής του, καθώς, στην πρώτη περίπτωση, ο άνθρωπος αυτός δεν έχει ακέραιο ηθικό κριτήριο ενώ στη δεύτερη περίπτωση ο εγωισμός του τον κάνει να βλέπει τους άλλους ως μέσα ικανοποίησης των επιθυμιών του.

Η ηθική, το ήθος, είναι μια ραχοκοκαλιά που δίνει μορφή και επιβάλλει πειθαρχία σε αυτή τη μάζα από πάθη και συναισθήματα που είμαστε, δίνοντάς μας συνέχεια και συνέπεια. Η ηθική εδράζεται στην ευσπλαχνία (Σοπενχάουερ, τα θεμέλια της ηθικής), στην υπέρβαση του εγωισμού και προϋπόθεσή της είναι άνθρωποι με αυξημένη συνειδητότητα - συνείδηση. Το ήθος δεν είναι ένα απλό σύνολο κανόνων, είναι επίγνωση της ενότητας του κόσμου, είναι αισθητική. Για όποιον το έχει, είναι ευκολότερο να πιει το κώνειο παρά να πράξει αντίθετα σε αυτό που θεωρεί ορθό. Για αυτό το λόγο, για να χαρακτηριστεί κάποιος καλός και αγαθός δεν αρκεί να κάνει μερικές καλές πράξεις, να είναι καλός οικογενειάρχης, φιλάνθρωπος, καλός φίλος κ.λπ. κ.λπ. Μπορεί να είναι όλα αυτά και πάλι να μην είναι ηθικός άνθρωπος, και πάλι να μην είναι «καλός» άνθρωπος. Αυτό μπορεί να αποδειχθεί όταν αποκαλυφθούν κάποιες πτυχές της ζωής του ή μπορεί να φανεί σε μία και μοναδική στιγμή, όταν θα κληθεί να πει το μεγάλο «ναι» ή το μεγάλο «όχι», ακόμη και σε κάτι μικρό. Αλλά ξεστρατίζω τώρα σε ένα άλλο μεγάλο πεδίο, αντικείμενο ίσως άλλης ανάρτησης.

Η ουσία είναι ότι νομίζουμε πως είμαστε ένας, αλλά είμαστε πολλοί, όπως γράφει ο Έσσε κάπου. Αυτό είναι κάτι που οι περισσότεροι δεν μπορούν να δεχθούν. Έχουν ανάγκη να χωρίζουν τον κόσμο σε καλούς και κακούς, διαβόλους και αγγέλους, δειλούς και ήρωες. Έτσι, είναι καταδικασμένοι να πέφτουν από τα σύννεφα, να μην αντέχουν την πραγματικότητα, να ζουν στο ψέμα, σε μια καρικατούρα της πραγματικότητας, κατασκευασμένης από ετικέτες, σύμβολα, είδωλα, ήρωες, μιάσματα. Οι ήρωες δεν πρέπει ποτέ να έχουν βασικά ηθικά ελαττώματα. Άντε να πεις ότι ένας εθνικός ήρωας μπορεί να ήταν ΚΑΙ κοινός ληστής, βιαστής, άρπαγας. «Μην γκρεμίζετε τα είδωλα, μην απειλείτε τους θεσμούς.» Πόσες φορές δεν τα ακούει αυτά κάποιος που προσπαθεί να ψάξει λίγο περισσότερο τα πράγματα πίσω από τη βιτρίνα. Από την άλλη πλευρά, ο «κακός» πρέπει να είναι κακός σε όλα. Ο ήρωας στη συνείδηση του κόσμου πρέπει να είναι και ηθικός, όμως αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Κάποιος είναι δυνατόν να κάνει κάτι εξαιρετικά επωφελές για την κοινωνία, ακόμη και να δώσει τη ζωή του για αυτήν, αλλά αυτό δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι είναι και ενάρετος ή ηθικός. Πάρε αυτό τον άνθρωπο και κάνε τον μετά πολιτικό και μπορεί να δεις τη σκοτεινή πλευρά του. Κάθε ένας όμως ο οποίος θα αμφισβητήσει αυτά τα απλοποιημένα κατασκευάσματα γίνεται εχθρός του λαού, της κοινωνίας, της ιδεολογίας, των ιερών και των οσίων. Στο πλήθος δεν αρκεί το καλό και το κακό, ούτε ξέρει τι να κάνει με αυτό, το πλήθος χρειάζεται καλούς και κακούς, είδωλα, πρότυπα, παραδείγματα. Το πλήθος χρειάζεται άσπρο και μαύρο και αν αυτό δεν υπάρχει, το κατασκευάζει, οι διαβαθμίσεις του γκρι μπερδεύουν.

* Πόσο σκληρά προσπαθούν τα τελευταία αμερικανικά σίριαλ να μας πείσουν ότι τα βασανιστήρια είναι αποδεκτά, με όλους αυτούς τους καλούς ήρωες που βασανίζουν για να σώσουν κάποιους αθώους. Βέβαια, αν αποδέχεσαι τα βασανιστήρια, αποδέχεσαι να ζεις σε μια κοινωνία που συμπεριλαμβάνει βασανιστές και βασανισμένους.